آیه 87 سوره نساء

اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلى‌ يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثاً (87)

بعد از امر و نهى بندگان، بيان مبدأ و معاد را فرمايد كه معبود به حق و خداوند مطلق؛ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ: ذات اقدس اللّه است، نيست هيچ معبودى مستحق پرستش و عبادت، مگر ذات احديت حق سبحانه كه مستجمع تمام صفات كماليه و منزه از كليه نقايص مى‌باشد. شريك و نظير و مثل و مانندى ندارد.

قادر ازلى، عالم ابدى، حى احدى، موجود سرمدى، مريد كاره، سميع بصير، مدرك صمدى. لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلى‌ يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ‌: هر آينه البته البته خداى متعال همه شما را جمع فرمايد در روز قيامت، كه هيچ شكى در آن روز يا در جمع شما نيست، يعنى از شدت وضوح آيات داله بر قيامت و حشر و نشر قابل تشكيك نيست. يا هر آينه البته خداوند جمع فرمايد شما را در قبور تا روز قيامت كه برانگيزد و حشر نمايد شما را از قبور تا به عرصه قيامت، براى محاسبه حاضر شويد. وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثاً: و كيست صادق‌تر از خداى تعالى در قول و وعد، يعنى نيست از او راستگوتر، و ابدا كذب در ساحت قدسش راه نيست؛ زيرا نقص، و ذات احديت منزّه از نقايص است. پس احدى‌

«1» نور الثقلين، جلد 1، صفحه 526، حديث 459.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 531

اصدق از حق تعالى نباشد، چه كذب در خبر او محال است.

رفع شبهه: اگر كسى گويد چگونه بدن انسان كه خاك يا جزء حيوانى شده ثانيا عود كند.

جواب: اوّلا- قادر على الاطلاق، به قدرت كامله، احيا فرمايد اجزائى را كه صورت خاكى پيدا نموده، مانند ايجاد نشأه اولى كه از او اثرى در عالم وجود نبود و به ابداع الهى لباس وجود دارا شد. همچنين ثانيا به اراده محضه سبحانى، عود دهد او را بدون زياده و نقصان، مانند خشت خراب شده‌اى كه ثانيا به حالت اول برگردانند كه خاك خشت دومى، عين اول، و اصل و ماده هر دو يكى است، لكن صورت كه امر اعتبارى است، دو تا مى‌باشد.

ثانيا- آنكه خاك يا مأكول شده، جزء فضلى است، نه اصلى، و آن به حالت خود باقى و مبدء حشر گردد. چنانچه در «كافى» از حضرت صادق عليه السّلام سؤال كنند از متلاشى شدن انسان، فرمود: بلى، تا آنكه باقى نماند گوشتى و استخوانى، مگر طينتى كه از او خلق شده. بدرستى كه آن طينت مستديره باقى ماند در قبر تا اينكه خلق مى‌شود انسان از او، همچنانكه ابتدا خلق شد، «1» يعنى چون اراده الهى به بعث اجساد تعلق گيرد، ثانيا همان نقطه مستديره به حالت نطفه، بعد علقه، بعد مضغه، بعد لحم، بعد عظام برمى‌گردد تا به تدريج مى‌رسد به حال اوليه موت، و به نفخه احياى اسرافيل يك مرتبه زنده و محشور گردد.

اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلى‌ يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثاً (87)

ترجمه‌

خدا نيست معبودى مگر او هراينه جمع ميكند البته شما را تا روز قيامت نيست شكى در آن و كيست راستگوتر از خدا در گفتار..

تفسير

معبود بحق منحصر در ذات احديّت است كه از اول دنيا جمع ميكند تمام مخلوق را تا روز قيامت كه سر از قبور بدر آرند و براى حساب بر پا خيزند و ببراهين عقليه ثابت شده و جاى شك و شبهه نيست و خداوند در كتب سماوى و بلسان انبياء عظام بچنين روزى تصريح فرموده و كسى راستگوتر از خداوند نيست پس نبايد از ظواهر كتب سماوى و فرمايش انبياء عدول نمود و براى معاد تاويلاتى كرد و بايد اطاعت اوامر و نواهى او را نمود تا در چنين روزى كه ميعاد الهى است خداوند بوعده خود وفا فرموده ما را ببهشت عنبر سرشت ببرد و از عذاب ابدى مأمون فرمايد انشاء اللّه تعالى.

اللّه‌ُ لا إِله‌َ إِلاّ هُوَ لَيَجمَعَنَّكُم‌ إِلي‌ يَوم‌ِ القِيامَةِ لا رَيب‌َ فِيه‌ِ وَ مَن‌ أَصدَق‌ُ مِن‌َ اللّه‌ِ حَدِيثاً (87)

خدايي‌ ‌که‌ نيست‌ خدايي‌ جز ‌او‌ ‌هر‌ اينه‌ جمع‌ ميفرمايد ‌شما‌ ‌را‌ ‌براي‌ روز قيامت‌ ‌که‌ هيچگونه‌ قابل‌ شك‌ و ريب‌ نيست‌ ‌در‌ روز بازگشت‌ و كيست‌ راستگوتر ‌در‌ حديث‌ ‌از‌ ‌خدا‌.

تفسير جملات‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌در‌ طي‌ آيات‌ متكثره‌ بيان‌ ‌شده‌ احتياج‌ بتكرار نيست‌ فقط بطور خلاصه‌ متذكر ميشويم‌ اللّه‌ُ لا إِله‌َ إِلّا هُوَ مفاد كلمه‌ توحيد ‌است‌ ‌که‌ دلالت‌ ‌بر‌ جميع‌ مراتب‌ توحيد ‌از‌ توحيد ذاتي‌، صفاتي‌، عبادتي‌، افعالي‌ و نظري‌ دارد بدلالة مطابقي‌ و التزامي‌ بلكه‌ بدلالة اقتضايي‌ ‌بر‌ جميع‌ عقائد حقه‌ و اصول‌ مذهب‌ و احكام‌ دين‌ دارد، بعلاوه‌ ‌اينکه‌ جمله‌ بواسطه‌ تقديم‌ كلمه‌ (اللّه‌) و تعبير بكلمه‌ (‌هو‌) ‌که‌ دلالت‌ ‌بر‌ مقام‌ غيب‌ الغيوبي‌ دارد دلالتش‌ قوي‌تر و تأكيدش‌ بيشتر ‌است‌ چنانچه‌ كلمه‌ (ليجمعنكم‌) بواسطه‌ لام‌ تأكيد و نون‌ تأكيد ‌که‌ كانه‌ خداوند قسم‌ ياد ميفرمايد ‌که‌ جميع‌ ‌شما‌ ‌را‌ البته‌ خواهد جمع‌ فرمود، دلالتش‌ ‌بر‌ ثبوت‌ و تحقق‌ يوم القيمه‌ بيشتر ‌است‌.

و كلمه‌ إِلي‌ يَوم‌ِ القِيامَةِ ‌در‌ مقام‌ بيان‌ حكمت‌ و غرض‌ ‌است‌ نفرموده‌ ‌في‌ يوم القيمة كانه‌ ميفرمايد ‌که‌ غرض‌ ‌از‌ جمع‌ آوري‌ ‌شما‌ ‌براي‌ قيامت‌ و رسيدگي‌

جلد 5 - صفحه 158

بحساب‌ و پاداش‌ اعمال‌ و جزاي‌ حسنات‌ و سيئات‌ ‌است‌ و ‌اينکه‌ موضوع‌ (لا رَيب‌َ فِيه‌ِ) ‌است‌ ‌که‌ ريب‌ بمعني‌ شك‌ بيجا ‌است‌ ‌يعني‌ قابل‌ شك‌ نيست‌ و ادله‌ ‌بر‌ ثبوتش‌ بسيار ‌است‌ و اقواي‌ تمام‌ ادله‌ خبر دادن‌ خداوند ‌است‌ وَ مَن‌ أَصدَق‌ُ مِن‌َ اللّه‌ِ حَدِيثاً چون‌ كذب‌ قبيح‌ ‌است‌ و محال‌ ‌است‌ ‌از‌ ‌او‌ صادر شود ‌حتي‌ صدق‌ حديث‌ ‌از‌ صفات‌ بارزه‌ انسان‌ ‌است‌ و منسوب‌ بامير المؤمنين‌ ‌است‌ ‌که‌ فرمود مقام‌ قربي‌ ‌که‌ نزد ‌رسول‌ اللّه‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ پيدا كرده‌ ‌براي‌ صدق‌ حديث‌ و اداء امانت‌ بوده‌، و ‌در‌ خبر ‌است‌ ‌که‌ نگاه‌ نكنيد بكساني‌ ‌که‌ نماز ميخوانند و روزه‌ ميگيرند خوبي‌ انسان‌ بصدق‌ حديث‌ و اداء امانت‌ ‌است‌، بعلاوه‌ دليل‌ عقلي‌ ‌بر‌ معاد اينست‌ ‌که‌ ‌اگر‌ معاد نباشد ارسال‌ رسل‌ و انزال‌ كتب‌ و جعل‌ احكام‌ بلكه‌ خلقت‌ بشر لغو ميشود، و ‌اگر‌ معاد نباشد فرق‌ ‌بين‌ مؤمن‌ و كافر و معاند و ‌بين‌ مطيع‌ و عاصي‌ و ‌بين‌ ظالم‌ و مظلوم‌ گذارده‌ نميشود و ‌اينکه‌ قبيح‌ ‌است‌ و ‌از‌ ‌خدا‌ فعل‌ لغو و قبيح‌ صادر نميشود.

(آیه 87)

این آیه تکمیلی برای آیات قبل و مقدمه برای آیات بعد است زیرا در آیه قبل پس از دستور به «ردّ تحیت» فرمود: خداوند حساب همه اعمال شما را دارد، در این آیه اشاره به مسأله رستاخیز و دادگاه عمومی بندگان در روز قیامت کرده و آن را با مسأله توحید و یگانگی خدا که رکن دیگری از ایمان است می آمیزد، و می فرماید: «خداوند، معبودی جز او نیست و بطور قطع در روز قیامت شما را دسته جمعی مبعوث می کند، همان روز قیامتی که هیچ شک و تردیدی در آن نیست» (اللّهُ لا إِلهَ إِلّا هُوَ لَیجمَعَنَّکم إِلی یومِ القِیامَةِ لا رَیبَ فِیهِ).

و در پایان برای تأکید مطلب می فرماید: «کیست که راستگوتر از خدا باشد» (وَ مَن أَصدَقُ مِنَ اللّهِ حَدِیثاً).

بنابراین، هر گونه وعدهای در باره روز قیامت و غیر آن می دهد نباید جای تردید باشد، زیرا دروغ یا از جهل سر چشمه می گیرد یا از ضعف و نیاز، اما خداوندی که از همه آگاهتر و از همگان بی نیاز است، از هر کس راستگوتر است و اصولا دروغ برای او مفهومی ندارد.